Onderzoek naar de Jodenvervolging brengt ongemakkelijke waarheden aan het licht
"Ik kon dat niet begrijpen" is de titel van het onderzoek dat Betsy Biemond-Boer heeft uitgevoerd in opdracht van de gemeente Goeree-Overflakkee over de rol van de eilandelijke gemeenten tijdens de Tweede Wereldoorlog.
De titel is overgenomen van Deborah Rood, een Joodse overlevende van de oorlog, die dit in een brief aan een vriend schreef. Ze had bij de gemeente geklaagd omdat in het gebouw van de Sjoel, de synagoge, al binnen enkele jaren na de oorlog een cafetaria werd geopend. Het onderzoeksrapport werd donderdagavond 26 september 2024 gepresenteerd in de gemeenteraad.
Cafetaria
De synagoge was in 1942 leeggehaald door de nazi's en werd nooit meer heropend. Van de 63 Joodse inwoners van de gemeenten op Goeree-Overflakkee keerden er slechts 6 levend terug. De Joodse gemeente werd samengevoegd met die van Rotterdam.
Een van de teruggekeerde Joden was Clara Haagens, een dochter uit een gezin uit Middelharnis. Zij was door het verzet naar Friesland gesmokkeld, waar ze ondergedoken zat bij een familie, gescheiden van haar broertje Henk, die in een ander gezin was geplaatst. Hun ouders, Henry Haagens, eigenaar van een textielwinkel en voorzitter van voetbalvereniging MSVV, en Margaretha, coupeuse in de zaak van haar man, werden vergast in het vernietigingskamp Sobibor.
Clara's broertje Henk bleef uiteindelijk in Friesland bij het gezin waar hij ondergedoken had gezeten en groeide daar op. Clara keerde terug. "Betsy Biemond heeft met haar onderzoek de vermoorde en afgevoerde Joden op het eiland een gezicht gegeven," vertelt Clara's dochter Jolanda van Rij tijdens haar inspraak in de gemeenteraad.
Pijnlijk
Jolanda heeft het verhaal van haar moeder opgeschreven in het boek Mijn moeder het bonuskind. "Ook nu nog wordt mijn leven beïnvloed door de psychische erfenis die mijn moeder met zich meedroeg na de Tweede Wereldoorlog," verklaart ze. "Moeder wilde er nooit over praten. Het was te groot, te pijnlijk en te aanwezig in haar leven, en ook in mijn leven."
Jolanda hoopt dat de gemeente de vervolgacties naar aanleiding van het onderzoek kan onderbrengen bij stichting WO2GO. "Om ook de jeugd op het eiland bewust te maken dat een andere religie of een andere cultuur niet betekent dat je niet mag bestaan."
Nabestaanden
Er zijn meer nabestaanden aanwezig in de zaal van de gemeenteraad wanneer Betsy Biemond-Boer haar onderzoek presenteert. Ze toont een PowerPointpresentatie met foto's van personen, gebouwen en documenten en stipt enkele gebeurtenissen uit de oorlogsjaren op het eiland aan, zoals het leeghalen van de synagoge in Middelharnis. Twee weken daarna werden de eerste Joden van het eiland weggevoerd.
Er blijkt een vergaande betrokkenheid te zijn geweest van de toenmalige gemeentebestuurders bij het uitvoeren van de anti-Joodse maatregelen en bij de onteigening van onroerende goederen, inboedel en bedrijven van Joodse inwoners, zo blijkt uit veel documenten die in de gemeentearchieven bewaard zijn gebleven. Dat is overigens niet afwijkend van de rest van Nederland, verklaart Biemond.
Ook na de oorlog bleef de houding van de bestuurders tegenover de Joodse overlevenden en nabestaanden kil en bureaucratisch, zegt de onderzoekster. "Het traject van rechtsherstel verliep moeizaam en traag. Er was geen betrokkenheid vanuit de gemeente op het eiland. De Joodse inwoners moesten wél belastingen betalen, zelfs over de jaren dat ze opgesloten hadden gezeten."
Les
Het onderzoek kan als een les gezien worden. "Het is belangrijk om te blijven herinneren," verklaart Betsy Biemond. "Belangrijk dat, ook als je zelf geen stem meer hebt, anderen je niet vergeten. Maar ook hoe snel een gemeentebestuur kan meedoen, zelfs als men het er niet mee eens is. Daarom hoop ik ook dat er blijvende aandacht in de gemeenschap is en dat het belang van verhalen vertellen wordt gevoeld."
De Joodse gemeenschap hier vernietigen, dat is de nazi's gelukt, zegt de onderzoekster. "Dat zinnetje "Ik kon dat niet begrijpen" kunnen wij nu allemaal met Deborah Rood meezeggen."
De gemeenteraad en het college laten blijken onder de indruk te zijn. De stilte in de zaal tijdens de presentatie illustreert dat. Burgemeester Ada Grootenboer-Dubbelman vat het samen: "Het belang van dit soort onderzoeken onderstreept dat we ons moeten blijven beseffen dat we onze mond moeten opendoen als we iets zien dat niet klopt. We zeggen wel 'Dit nooit meer', maar we zien dat het weer gebeurt."
Oordeel
Burgemeester Ada Grootenboer-Dubbelman bedankt de onderzoekster voor haar uitgebreide rapport. "Het doel was nadrukkelijk niet om een oordeel te vellen. Het gaat niet om goed of fout, maar om een beschrijving van wat er gebeurd is. Een goed historisch besef is nodig om goed met het heden en de toekomst om te kunnen gaan."
De gemeente gaat de uitkomsten van het onderzoek dan ook oppakken om de geschiedenis levend te houden. "Te beginnen met volgend jaar, als we 80 jaar gaan herdenken."
De klankbordgroep die onderzoekster Betsy Biemond heeft geadviseerd, heeft ideeën geopperd voor het herdenken. Die zullen worden meegenomen. "Het verhaal vertellen is ook al een monument op zich," besluit de onderzoekster.
Het onderzoeksrapport "Ik kon dat niet begrijpen" over het lot van de toenmalige Joodse inwoners van Goeree-Overflakkee is na te lezen op de website van de gemeente.
Vrijdag 27 september 2024
